امیرالمومنین به صراحت می‌گوید اگر مردم نمی‌خواستند و حضور و نظر و رای مردم نبود من این حکومت را نمی‌پذیرفتم؛ وقتی هم که به حکومت می‌رسد دغدغه خاطر او حق مردم است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی در مراسم احیای شب شهادت امیرالمومنین علی(ع) در حرم مطهر امام خمینی(ره) به حکومت حضرت علی(ع) اشاره کرد و افزود:
امیرالمومنین(ع) در میان ائمه منحصر به فرد بود که توانست کمتر ازپنج سال حکومتی داشته باشد، تا نشان بدهد حکومتی که مرضی رضای خدا، مطلوب پیامبر و متناسب با شأن انسان و مسلمانان است چیست. در تمام این دوره، با فتنه‌ها، جنگ‌ها و دشمنی‌ها مواجه بود؛ به طوری که عمده وقت امیرالمومنین(ع) صرف این قضیه شد ولی این مانع از آن نبود که امیرالمومنین الگویی نشان بدهد.
وی یادآور شد: امروز بشر با تجربه فراوان و دادن هزینه‌های گزاف، به نکته‌های مهمی برای حکومت رسیده است؛ از جمله این‌که انسان صاحب حق و حرمت است، دارای حقوق است، بر سرنوشت خود حاکمیت دارد و آزاد است که در نقد جامعه بیاندیشد و اندیشه خود را بیان کند. این‌ها مسایلی است که بشریت در سیر تکاملی خود به آن‌ها رسیده است. هرچند به لحاظ نظری اشکالاتی دارد و به لحاظ عملی هم بشر نتوانسته است به همین‌ها به درستی عمل کند. وقتی همه این تجربه‌های بشر را کنار می‌زنیم و حکومت علی(ع) را در نظر می‌گیریم می‌بینیم تمام این مسیرهای فکری و عملی بشر در مقابل شیوه و روش امیرالمومنین رنگ می‌بازد و انسان تعجب می‌کند که یک نفر چه‌طور می‌تواند این‌طور بیاندیشد و عمل کند، آن هم در آن زمان خاص.
سید محمد خاتمی ادامه داد: کدام حاکم را در دنیا سراغ دارید که به شدت مردم را تشکیک کند که در مقابل حاکم و قدرت بایستند، دچار لکنت زبان نشوند و حق خود را بخواهند؟ کدام حاکم را سراغ دارید که بگوید وظیفه شماست که انتقاد کنید. علی(ع) نمی‌گوید که انتقاد حق است بلکه به مردم می‌گوید که وظیفه دارید. کدام حکومت است که نه تنها مخالفان خود را تحت فشار قرار ندهد و برای مخالفت هزینه‌ای ایجاد نکند، بلکه همواره از حق مخالفان خود حمایت کند و او را از امتیازاتی که باید در جامعه داشته باشد محروم نکند؟
وی با بیان این‌که "حکومت علی (ع) یک معجزه است و امروز هم نظیر ندارد" اظهار کرد: امیرالمومنین(ع) بیانی دارد که می‌فرماید ای مردم من را بر شما حقی است و شما هم بر من حقی است. حق من بر شما این است که خیر شما را بخواهم. آگاهی دادن به شما، بالا بردن اطلاعات شما و محو بی‌سوادی در جامعه برای این‌که جامعه را بر اساس علم و آگاهی اداره کنید از جمله حقوق شما بر من است.
خاتمی رونق اقتصادی را از جمله دیگر حقوق مردم بر گردن حاکمان دانست و تصریح کرد: رشد اقتصادی جامعه، بالا بردن رونق مالی و اجتماعی و سازمانی جامعه، نه توزیع مستقیم آن به صورت عادلانه و نه امکانات موجود را به طور یکسان در دست افراد قرار دادن از حقوق مردم بر حاکمان است. این‌که می‌گوییم باید در جامعه تولید کرد و ثروت ایجاد کرد یکی از حقوقی است که مردم بر حاکمان دارند.
رییس‌جمهور سابق کشورمان با بیان این‌که " نمی‌شود سرمایه کشور را بر باد داد به این عنوان که می‌خواهیم عدالت را برقرار کنیم" رونق اقتصادی و مالی را پیش زمینه توزیع عادلانه دانست و تاکید کرد: ابتدا باید در جامعه ایجاد ثروت کرد، ثروت جامعه را بالا برد و رونق اقتصادی و مالی جامعه را بالا برد و بعد توزیع عادلانه کرد.
وی به حق حاکم بر مردم نیز اشاره کرد و با بیان این‌که " حقی که حاکمان بر مردم دارند از شگفتی‌های شخصیت امیرالمومنین است" افزود: امیرالمومنین(ع) به مردم می‌فرماید حالا که رای داده‌اید و تصمیم گرفته‌اید که من حاکم شما باشم وفادار به رای خود باشید. یعنی وفا کنید و جفا و خیانت نکنید.
رییس موسسه بین‌المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، حق انتقاد از حکومت را حق شگفت‌انگیز حاکمان بر مردم از دیدگاه علی (ع) توصیف کرد و یادآور شد: امروز بشر به خود می‌بالد که حق انتقاد برای فرد فرد انسان‌ها را به رسمیت می‌شناسد. یعنی انسان‌ها حق داشته باشند نظر خود را اعلام کنند و حتی مخالف حکومت‌ها حرف بزنند. البته انتقاد باید با خیرخواهی و نصیحت همراه باشد، نه تخریب، ولی در دل نصیحت، آزادی بیان نیز لازم است. امروز بشر ادعا می‌کند که حق انتقاد در مقابل قدرت را برای انسان‌ها به رسمیت شناخته است ولی علی(ع) می‌گوید این حق من بر شماست و این وظیفه شماست.
سید محمد خاتمی ادامه داد: حضرت علی(ع) می‌گوید آزادی بیان، آزادی انتقاد، سخن گفتن در برابر حکومت و ایراد گرفتن نسبت به حکومت وظیفه شماست و این حرف چندین درجه بالاتر از آن چیزی است که امروزی‌ها می‌گویند.
وی هم‌چنین به وضعیت اقتصادی در حکومت امام علی(ع) اشاره کرد و گفت: امیرالمومنین در همین مدت کمی که حکومت داشت فرمود من در حالی حکومت می‌کنم که در سراسر ملک من یک نفر انسان نیست که زیر سقفی که متعلق به خودش است زندگی نکند و از نان گندم نخورد. جلوگیری از ظلم، جلوگیری از اتلاف حق و جلوگیری از اجحاف و چپاول مردم از ویژگی‌های حکومت علی(ع) است و آن حضرت می‌فرمود اگر اموال شما به ناحق در کابین مسلمانان رفته باشد آن‌ها را می‌گیرم.
خاتمی به اخلاق در حکومت امام علی(ع) نیز اشاره کرد و افزود: یکی از این مباحث اخلاقی، اخلاق در عرصه جنگ است. هیچ‌گاه علی‌ابن ابی‌طالب(ع) به استقبال جنگ نرفت. امام علی(ع) همواره کوشید تا از جنگ جلوگیری کند و همواره جنگ‌ها بر علی(ع) تحمیل شد.
رییس بنیاد باران با اشاره به شب‌های قدر اظهار کرد: اعتقاد همه مسلمانان مورد این است که ما شب قدر داریم و شب قدر هم در ماه مبارک رمضان است و اختلاف تنها در این است که کدام‌یک از شب‌های رمضان و به طور خاص کدام‌یک از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم این ماه شب قدر است.
وی به نزول تدریجی و یکباره قرآن در قلب پیامبر اکرم(ص) اشاره کرد و گفت: آن‌چه ظرف 23 سال بر پیامبر نازل شد تنزیل قرآن یعنی بیان تدریجی قرآن و بیان حوادث بود. قرآن دارای حقیقت بسیط و جامعی است که در این عین بساطت آن، همه چیز است که یک بار به طور جامع بر قلب پیامبر(ص) انزال شد و جان مبارک پیامبر با حقیقت متعالی که دست هیچ بشری به آن نمی‌رسد آشنا شد. آن‌چه در طول 23 سال تحقق پیدا کرد بیان دنیوی همان حقیقت به تناسب اوضاع و با توجه به شرایط مختلف بوده است.
خاتمی با بیان این‌که " قرآن ناسخ و منسوخ دارد" در تشریح این مطلب افزود: این یعنی آیه‌ای نازل شود و پس از مدتی با توجه به شرایط، آیه‌ای می‌آید و آن آیه را نسخ می‌کند و مطلب دیگری می‌گوید. قرآن بعضا برای حل مشکلات خاصی که در زمان و مکانی خاص و حتی در مورد شخصی خاص بوده است بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است و ناظر به همان مساله خاص است و هیچ اشکالی هم در این زمینه نیست.
رییس‌جمهور سابق کشورمان ادامه داد: این مساله ضربه‌ای به آن حقیقت متعالی که قرآن یک بار تماما بر قلب پیامبر(ص) نازل شد و این‌که متناسب با شرایط و اوضاع است وارد نمی‌کند. حتی می‌تواند حکمی نازل شود که واقعا ناظر بر یک مساله خاص در زمان پیامبر باشد و پس از پیامبر، یا موضوع منتفی است یا شرایط دیگری با حکم دیگری آمده است. بالاتر از آن خود مساله ناسخ و منسوخ است که آیه‌ای به وسیله آیه دیگر اصلا از رده خارج می‌شود. این‌ها لطمه‌ای به این‌که قرآن وحی و کلام خداست نمی‌زند. در مورد احکام الهی اشکالی ندارد که حکم الهی ناظر به مساله خاصی باشد و در زمان و مکان دیگر، حکم دیگری بیاید.
وی با اشاره به نظر حضرت امام خمینی(ره) مبنی بر این‌که " زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهاد اسلامی است" تصریح کرد: چه بسا موضوع، همان موضوع است ولی چون شرایط، اوضاع، احوال و نیازها عوض شده است، ایجاب می‌کند که حکم دیگری داشته باشد و اجتهاد اسلامی هم یعنی همین. این نه لطمه‌ای به جاودانگی قرآن می‌زند و نه خدشه‌ای به این‌که قرآن فرازمانی و فرامکانی است، وارد می‌کند.
رییس موسسه بین‌المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها با بیان این‌که " با رحلت پیامبر اکرم(ص) وحی منقطع شد" یادآور شد: قرآنی که در دست ماست همان است که در طول 23 سال بر پیامبر اکرم نازل شد ولی حقیقت قرآن آن‌چنان است که می‌تواند در همه زمان‌ها و مکان‌ها هدایت‌گر انسان‌ها باشد و کسانی می‌توانند حتی با رفتن به آن مولد خاصی که متعلق به زمان و مکان پیامبر و مصداق آیه‌ای است که در این زمان و مکان موضوعیت و کارآیی ندارد و با رفتن به عمق قرآن و دریافتن حکمت‌های آن موضوعات راهگشایی کنند و راهنمایی‌های آن را بیابند.
خاتمی خاطرنشان کرد: بعد از پیامبر(ص) وحی نیست ولی دسترسی به متن و بطن قرآن هست. اگر تنزیل نیست، تأویل هست و تأویل یعنی برگرداندن هر چیز به اول آن و به منشأ، سرچشمه و آغاز آن و آن سرچشمه، آغاز و منشأ، همان حقیقتی است که یک بار بر پیامبر نازل شده است. بنابراین می‌توان با رجوع به بطن قرآن از همین ضمایر به آن حقیقت رسید و راه را یافت.
وی در عین حال تصریح کرد: اما تأویل را فقط راسخین در علم می‌دانند. یعنی کسانی که در علوم دینی، راسخ و عالم باشند. به اعتقاد ما ائمه طاهرین و شاید از اولیای الهی، کسانی که این مزیت و برکت را یافته‌اند بتوانند به آن سرچشمه دسترسی پیدا کنند. چه بسا آیه‌ای که نسخ شده است ولی با رجوع به آن و با تأویل آن و با مدد گرفتن از فقه، نکته‌ها و قواعد بزرگی را به دست آورد.
سید محمد خاتمی به نزول قرآن بر پیامبر(ص) در شب قدر اشاره کرد و افزود: شب قدر تنها یک شب نیست، شب قدر هر سال تکرار می‌شود و این هم به نص قرآن است. ملائکه دائما و به طور مکرر در هر سال نازل می‌شوند. یعنی درست است که قرآن کل و آن حقیقت بسیط یک بار در شب قدر بر پیامبر نازل شد و دیگر تکرار نمی‌شود، ولی شب قدر هر سال تکرار می‌شود و هر سال ملائکه فرود می‌آیند و هر سال این شب از هزار سال بهتر است و هر سال تا صبح سلام است و امنیت، خیر و برکت الهی است که بر مردم نازل می‌شود.
وی شب قدر را شب تقدیر و شب نزول برکات الهی و بهار دعا توصیف و تاکید کرد: در این شب بهترین کار و بهترین عمل، توجه به خداست که مظهر بارز آن دعاست. شب قدر بهار دعاست و دعا یعنی نزدیک کردن خود به خدا. قرآن نزول یافته، از آن مقام و منزلت پایین آمده تا متناسب با وضع زندگی انسان در این جهان بشود برای این‌که انسان را از زمین‌گیر شدن نجات و راه اوج را به او نشان دهد.
رییس‌جمهور سابق کشورمان، اوج‌گیری انسان را با دعا و دعا را نیز راه کمال انسانی دانست و تصریح کرد: دعا یعنی کنده شدن از این زمین و نزدیک شدن به خدا، خدا را خواندن و به سوی خدا رفتن و حقیقت دعا هم این است. دعا راه کمال انسانی است. یعنی انسان از زمینی بودن و زمین‌گیر شدن رها می‌شود و پله پله بالا می‌آید تا به آن‌جایی برسد که در فهم نیاید. دعا اکسیری است که به مس وجود انسان می‌خورد و آن را تبدیل به طلایی می‌کند که قدر و منزلتش بی‌نظیر است. دعا در شب قدر یعنی تلاش کردن برای اتصال به خدا، نزدیک شدن به خدا، اوج گرفتن و کمال پیدا کردن.
وی با بیان این‌که "ما آمده‌ایم تا کمال پیدا کنیم" خاطرنشان کرد: درست است که ما از زمین برآمده‌ایم اما زمینی نیستیم؛ ما آسمانی هستیم، راه آسمان هموار است و هر جای آن راه برویم کمال ما بیشتر می‌شود و البته منظور من آسمان معنوی است.
خاتمی انسان را برای رسیدن به کمال، نیازمند الگو، معلم و مربی دانست و گفت: الگوی این کمال کیست؟ باید درکدام مسیر گام برداریم؟ از چه الگویی باید پیروی کنیم؟ باید انسان کاملی را بیابیم و بکوشیم با الگو گرفتن از او و خواندن خدای خود به خدا نزدیک‌تر شویم و کدام انسان بالاتر است از امام امیرالمومنین علی(ع)؟ اگر باید دعا کنیم و دعا برای کمال انسانی است، الگوی این کمال انسانی امیرالمومنین است.
وی با بیان این‌که " یاد امیرالمومنین(ع) بزرگ‌ترین عبادت است" افزود: تلاش برای شناخت امیرالمومنین و پیروی از او بهترین عبادت است. دعا کردن یعنی این‌که بکوشیم علی را بشناسیم و از خدا بخواهیم ما را در راهی بیاندازد که علی (ع) بود. علی (ع) الگو، معلم، رهبر و مثال بارز انسان کاملی است که پیامبران برای ساختن و تربیت آن انسان آمده‌اند.
رییس موسسه بین‌المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ادامه داد: امیرالمومنین از جهات مختلف دارای چنان شخصیت بالایی است که هر انسان باشعور و منصفی در برابر او خاضع است و این مساله اختصاص به شیعیان و مسلمانان ندارد. کم نیستند انسان‌هایی که به آیین، دین و مکتبی پایبند نیستند ولی انسان‌های منصفی هستند که وقتی با شخصیت حضرت علی(ع) روبه‌رو می‌شوند چنان مبهوت و شیفته می‌شوند و او را توصیف می‌کنند که انسان شگفت‌زده می‌شود. کم نیستند مادیون یا کسانی که به دین و آیینی پایبند نیستند ولی مقابل این شخصیت سر تعظیم فرود آورده‌اند.
خاتمی در عین حال خاطرنشان کرد: البته علی (ع) دشمنانی هم دارد و متاسفانه دشمنان علی(ع) بیشتر در میان کسانی بودند که نام اسلام را بر خود داشتند. مثلا خوارج که از مسلمانان بودند. علی (ع) در میان غیرمسلمانان دشمنی ندارد. آنان یا او را نمی‌شناسند یا اگر کسی می‌شناسد شیفته این شخصیت است. قاطبه مسلمانان در برابر علی (ع) خاضع هستند ولی در میان مسلمانان کسانی بودند که نسبت به این شخصیت دشمنی می‌کردند.
رییس‌جمهور سابق کشورمان، دشمنی‌ها علیه امام علی (ع) را ناشی از علل مختلفی دانست و اظهار کرد: اول این‌که دشمنان می‌خواستند از اسلام انتقام بگیرند؛ چراکه اسلام امتیازات آن‌ها را گرفته بود و برده‌های آن‌ها را بالا آورده بود؛ به طوری که از نظر حیثیت اجتماعی از خود اربابان برتر شده بودند. بنابراین آن‌ها می‌خواستند انتقام بگیرند ولی در مقابل شخصیت بلامنازع پیامبر(ص) کاری از آن‌ها ساخته نبود و همه دشمنی خود نسبت به اسلام و پیامبر را بر سر علی(ع) خالی کردند. در واقع دشمنی با علی (ع) انتقامی بود که از اسلام گرفتند.
خاتمی دنیاطلبان سیاست‌باز سودپرست را به عنوان دیگر دشمنان امام علی(ع) معرفی کرد و افزود: کسانی که از اسلام، تنها قدرت، امکانات و غلبه بر مردم و امتیازات آن را می‌خواستند و علی(ع) را مانع خود می‌دانستند با علی (ع) دشمن بودند. آن‌ها علی(ع) را شایسته حکومت بر مردم می‌دیدند و برای این‌که او را از رده خارج کنند به او لطمه می‌زدند. عده دیگر نیز تنگ‌نظرهای قشری بودند که از حقیقت آن فقط بخشی از آن را می‌دیدند و علی‌ابن ابی‌طالب که عین حقیقت دین بود را نمی‌دیدند.
وی عدل امام علی(ع) را عامل دیگری برای دشمنی دشمنان برشمرد و گفت: علی(ع) عادل بود و می‌خواست عدل در جامعه پیاده شود و کسانی که تحمل عدل علی(ع) را نداشتند نمی‌توانستند در مقابل آن تحمل کنند. بنابراین وقتی دیدند بسیاری چیزها را از دست می‌دهند با علی(ع) دشمنی کردند.
خاتمی با بیان این‌که " با گذشت زمان، تقریبا این جریانات دشمنی با امیرالمومنین در تاریخ دفن شد" تصریح کرد: امروز اگر در میان مسلمانان بگردیم شاید کسی را به عنوان خوارج به آن معنایی که در زمان امیرالمومنین وجود داشت نبینیم. حتی برخی از این‌ها تغییر ماهیت دادند و بسیاری از خوارج با قدرت‌های سلطه‌گر درگیر شدند و منادی عدل و عدالت اسلامی بودند. با گذشت زمان این دشمنی‌های ریشه‌دار و اساسی که در جامعه اسلامی بود تقریبا محو شد. امروز می‌توانیم بگوییم کسی نیست که علی(ع) را دشمن خود بداند. همه مسلمانان به علی(ع) عشق می‌ورزند و ما هم افتخار شیعه علی(ع) بودن را داریم.
رییس موسسه بین‌المللی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها در ادامه به برجستگی‌های شخصیتی امام علی(ع) اشاره کرد و افزود: اولین ویژگی برجسته امام علی (ع) عرفان، معرفت و آگاهی اوست. علی (ع) بی‌نظیر است. امروز با وجود مکتب‌های مختلف بشری، از افلاطون تا کانت و دکانت، از ارسطو گرفته تا فارابی و ابن‌سینا، از ابن‌سینا گرفته تا شیخ اشراق و ابن‌عربی، و از ابن‌عربی گرفته تا صدرالمتالهین و کی‌یرکگارد، ولی هنوز علی (ع)، نگاه علی (ع)، روش علی(ع) و آگاهی علی(ع) بی‌نظیر و بی‌همتاست.
وی اضافه کرد: این علی(ع) است که می‌گوید اگر همه پرده‌ها کنار برود و با دو چشم خود خدا را ببینم بر یقینم افزوده نمی‌شود. آیا عرفان از این بالاتر که می‌فرماید هیچ چیز را در دنیا ندیدم مگر این‌که خدا را قبل از او، با او و بعد از او دیده‌ام. آیا عرفان ابن‌عربی با همه عظمتش به اندازه همین جمله کوتاه علی(ع) عظمت دارد؟
خاتمی عبادت را ویژگی بارز دیگر حضرت علی(ع) برشمرد و با بیان این‌که " علی(ع) در عبادت، سرآمد است" یادآور شد: ما امام سجاد(ع) را داریم که مظهر عبادت و لقب او زین‌العابدین(ع) است و کسی است که در عبادت طوری بود که او را سجاد می‌نامیدند و آن‌قدر در برابر خدا خضوع و سجده می‌کرد که لقب «بسیار سجده کننده» گرفت. اما همین امام سجاد(ع) می‌گوید عبادت جدم امیرالمومنین چنان بود که ما تاب انجام آن را نداریم، و این یعنی امام سجاد(ع) در برابر عبادت امیرالمومنین اظهار عجز می‌کند.
رییس‌جمهور سابق کشورمان ادامه داد: علی(ع) در اخلاق، در خیرخواهی برای مردم و در آموزش و تربیت مردم نیز سرآمد بود. مرحوم سیدرضی که یک متفکر بزرگ اسلامی بود نهج‌البلاغه را بیشتر برای شگفتی‌های دریای ادبی امیرالمومنین جمع‌آوری کرد و بیشتر جنبه‌های ادبی و زیباشناسی نهج‌البلاغه بود که برای او انگیزه ایجاد کرد ولی همین نهج‌البلاغه که با انگیزه ادبی جمع‌آوری شده است دارای چنان مضامین بلند عرفانی، مذهبی، حکمی، آموزشی و تربیتی است که نظیری برای آن نمی‌توانیم بیابیم. وقتی از امام(ره) می‌پرسیدند الگوی شما برای جامعه چیست؟ می‌گفت همان حکومتی که امیرالمومنین داشت. این برای ما و برای کسانی که در این دنیا زندگی می‌کنند بسیار مهم است و علاوه بر جنبه‌های اخلاقی، ادبی، شجاعت و دلیری امیرالمومنین، این جنبه نیز مهم است.
خاتمی در پایان سخنرانی خود از همسر امام خمینی(ره) که در بستر بیماری است یاد کرد و گفت: به طور ویژه در این‌جا می‌خواهم یادی کنم از بانوی بزرگواری که بر گردن همه ما حق دارد و حتی امام بزرگوار ما مرهون همکاری و همراهی این بانوی بزرگوار بوده است. این بانوی بزرگوار همسر مکرمه حضرت امام(ره) است که امروز دچار بیماری هستند. از خدای متعال شفای عاجل برای ایشان آرزو می‌کنیم و دعا می‌کنیم او را برای ما زنده نگه دارد.
رییس‌جمهور سابق کشورمان هم‌چنین با گرامی‌داشت یاد و خاطره مرحوم آیت‌الله توسلی گفت: مرحوم توسلی عزیزی است که امسال سال اول فراغ او را با تمام وجود احساس می‌کنیم. مرحوم توسلی کسی بود که وقتی به او نگاه می‌کردیم به یاد امام(ره) می‌افتادیم و امروز دیگر در میان ما نیست.
پس از سخنرانی خاتمی، حجت‌الاسلام والمسلمین ادیب یزدی به روضه‌خوانی و اجرای مراسم عزاداری ویژه شب‌های احیا پرداخت.
